1-2 Ekim tarihlerinde bir araya gelmiş olan Avrupa Birliği liderleri, 10-11 Aralık tarihlerinde yeniden bir araya gelip 2020’yi kapattılar. Ekim ayındaki Liderler Zirvesi, dış politika açısından oldukça yoğun bir gündeme sahipti ve Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de gerçekleştirmekte olduğu doğal gaz arama faaliyetleri gündemin öncelikli konularından biriydi.
Sonuç bildirgesinde AB ülkeleri, Türkiye ile “pozitif gündem” başlatma niyetinde olduklarının sinyallerini vermekle beraber bu ayki zirveye kadar vakit vermeyi ihmal etmemişti. Zirvenin sonuçları Türkiye’de kamuoyu tarafından merakla takip edildi. Öte yandan AB liderlerinin ve temsilcilerinin açıklamaları, yaptırım beklentilerini arttırıyordu. Zirve gündemi ise, AB liderleri devam eden COVID-19 salgını, iklim değişikliği, güvenlik ve dış ilişkiler dahil olmak üzere çeşitli konuladı.
Türkiye ile İlişkiler
Türkiye ile ilişkilerin ekim ayındaki zirvede beklendiği gibi ilerlemediği aşikâr. AB ülkeleri, Türkiye ile herhangi bir mesafe kat edilemediğine inanıyorlar. Diğer üyelerden ayrışan ve Türkiye’ye desteğini sunan ülke ise Macaristan. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun 8 Aralık’ta düzenlediği basın toplantısında yanında Macaristan Dışişleri ve Dış Ticaret Bakanı Peter Szijjarto da bulunuyordu. Çavuşoğlu AB liderlerine diplomasi çağrısı yaparken Szijjarto, Türkiye’de bulunan Suriyeli sığınmacıları hatırlatarak “Avrupa’nın güvenliği önemli ölçüde Türkiye’nin elindedir” demecini vermişti (1).
AB ve AB üyesi olmayan ülkelerin bölgedeki çıkarları nasıl değişirse değişsin, Türkiye’nin Avrupa güvenliği konusundaki önemi, Fransa ve Kıbrıslı Rum ikilisi hariç, Avrupa mutabakatının bir öncüsü haline gelmiş gibi görünüyor. Türkiye, AB dışı NATO müttefikleri, ABD ve Birleşik Krallık ve AB dışındaki Avrupalı güç Rusya ile birlikte nihayetinde Avrupa güvenliğinin temel taşlarından biri haline geldi.
NATO ve ABD arasındaki ilişkiler Biden liderliği altında konsolidasyon görürse, Avrupalı ve Amerikalı politika yapıcılar arasındaki bu yorum daha belirgin olacaktır. Uzun vadede Biden yönetiminin dış politikasında geleneksel Amerikan müttefiklerine güvenmeyi ve NATO-ABD ilişkileri nihayetinde Türk-Amerikan ilişkilerindeki krizleri hafifletecektir (2).
AB Liderler Zirvesi Sonuç Bildirisi
Zirvede Yunanistan ve Rum Kesimi ile yaşadığı enerji anlaşmazlığı nedeniyle Türkiye’ye yaptırım uygulanması ele alındı. Zirve öncesinde sızdırılan taslak metinde kişilere yönelik yeni yaptırımlar üzerinde anlaşma sağlandığı ve yaptırımların devreye alınmasının mart ayına öteleneceği belirtiliyordu.
Zirve öncesinde Yunanistan ve Fransa gibi ülkeler, Türkiye’ye daha sert ekonomik yaptırımlar uygulanması gerektiğini savunuyordu. Ancak, zirve devam ederken AB Liderler Zirvesi sonuç bildirisinin Türkiye ile ilgili bölümü paylaşıldı ve yaptırım kararı çıkmadı. Bildiride AB’nin Türkiye ile karşılıklı çıkara ve iş birliğine dayalı ilişki geliştirilmesinde stratejik çıkarı bulunduğuna işaret edildi.
- AB ile Türkiye arasındaki iletişim kanallarının açık tutulmasının önemine vurgu yapılarak, “Türkiye’nin AB ve üyeleriyle gerçek bir ortaklığı desteklemek, farklılıkları diyalog ve uluslararası hukuka uygun şekilde çözmek için hazır olduğunu göstermesi halinde pozitif Türkiye-AB gündemi hâlâ masada. Bu tür bir gündem ekonomi ve ticaret alanlarını, halklar arasında teması, yüksek düzeyli diyaloğu ve göç konusunda devamlı iş birliğini kapsayabilecektir” denildi.
- Türkiye ile Yunanistan arasında görüşmelerin yeniden başlayabilmesi için gerginliğin düşürülmesinde AB tarafının ısrarcı olduğu belirtildi. En geç Mart 2021’e kadar AB ile Türkiye ilişkilerinin durumu ve bundan sonrasına ilişkin seçeneklerle ilgili rapor hazırlanması istendi.
- Türkiye ile ilgili bölümünde Konsey’den 11 Kasım 2019’da kabul edilen kararlar çerçevesinde “Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de yetkisiz bir şekilde gerçekleştirdiği sondaj faaliyetleri nedeniyle yeni kısıtlayıcı önlemlerle ilgili ek liste hazırlaması” istendi.
- Kıbrıs konusunda da AB liderlerinin adanın yeniden birleşmesi için Birleşmiş Milletler çatısı altındaki görüşmelerin hızlı bir şekilde yeniden başlanmasına destek verdiği belirtilerek, Türkiye’den de aynısının beklendiği vurgulandı.
- AB liderleri, Türkiye ve Doğu Akdeniz konusunu ABD ile eşgüdüm içerisinde yürütmek istediklerini de ifade etti.
- Bildiride aynı zamanda kapalı Maraş’ın bir kısmının açılması kınandı ve BM Güvenlik Konseyi kararlarına saygı gösterilmesi gerektiği savunuldu.
- AB’nin Kıbrıs sorununun BM çerçevesinde çözümüne yönelik müzakerelerin BM himayesinde yeniden hızla başlamasını desteklediği belirtilen bildiride, “aynısının Türkiye’den de beklendiği” ifade edildi.
- Türkiye’ye “göçmen akınını sorumlu bir şekilde yönetmesi ve insan kaçakçılığı şebekeleriyle mücadele etme çabalarını artırması” çağrısı da yer aldı.
- Tek somut karar ise AB, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki faaliyetlerini gerekçe göstererek halihazırda iki Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) yetkilisine yönelik kısıtlayıcı tedbir içeren listeye ekleme yapılmasını kararlaştırdı.
- AB, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki sismik araştırma faaliyetleri nedeniyle aşamalı yaptırım kararı aldı. AB devlet ve hükümet başkanları, yayımlanan sonuç bildirgesinde yaptırım listesini genişletme ve Doğu Akdeniz’deki sondaj faaliyetlerine katılan kişi ya da kuruluşların listeye eklenmesine karar verdi (3). Ankara’nın tutumunu değiştirmemesi durumunda ise yaptırımların kapsamının genişletilmesi gündeme gelecek. Buna göre AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, en geç Mart ayına kadar Türkiye’ye karşı izlenecek yol konusunda seçenekler ve mevcut yaptırımların kapsamının genişletilmesinin de yer alacağı bir rapor hazırlayacak (4).
Zirve Sonrası Ülkelerin Açıklamaları
Almanya Başbakanı Angela Merkel, zirve sonrası yaptığı açıklamada, Alman hükümetinin Türkiye’ye silah satışını durdurmasının da ihtimal dışı olmadığını, ancak bunun NATO’da da tartışılması gerektiğini söyledi. Merkel, Türkiye’nin bir NATO üyesi olduğuna ve silah sevkiyatının kısıtlanmasına ilişkin kararların görüş birliğiyle alınması gerektiğine işaret etti.
Merkel, Almanya’nın AB dönem başkanlığı döneminde Türkiye ile ilişkilerde yapıcı bir gündem umduğuna işaret ederek, “Ancak bize göre, Doğu Akdeniz’de meşru olmayan sondaj çalışmaları nedeniyle yeni liste hazırlama kararı almak zorunda kaldık. Buna rağmen Türkiye’ye el uzatmak ve Türkiye ile yapıcı gündem üzerine çalışmak istiyoruz. Türkiye ile ilişkilerde daha çok şeyler düşünmüştük ancak biz de hayal kırıklığına uğradık. Bunu açıkça ifade etmek istiyorum.” dedi.
Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron da zirveden çıkan sonucu “Türkiye’ye karşı alınan yeni AB yaptırımları kendi yörüngesindeki istikrar bozucu girişimleri daha fazla kabul etmeyeceğini gösteriyor” şeklinde değerlendirdi. Macron, bununla birlikte AB’nin Türkiye ile diyalog kapısını açık tuttuğunu da vurguladı.
Öte yandan Fransız haber ajansı AFP’ye konuşan AB’nden diplomat da yaptırım listesi üzerinde çalışıldığını belirterek yaptırımların kişileri hedef alacağını ve “Türkiye’nin eylemlerinin sürmesi” durumunda da yaptırımların sertleştirileceğini söyledi. AB zirvesinden Doğu Akdeniz’deki sondaj faaliyetleriyle bağlantılı kişi ve kuruluşlara yönelik yaptırım listesinin genişletilmesi kararı çıkmış ve yaptırımların kapsamının genişletilmesi ise ertelenmiştir.
İtalya Başbakanı Giuseppe Conte, Türkiye’ye dikkatle değindiklerini belirterek, “Dengeli bir çözüm bulmak için burada sıkı şekilde müzakere ettik. Bunlarla birlikte aynı zamanda olumlu gündem ve tüm diyalog kanallarını da açık bıraktık” ifadelerini kullandı. Türkiye ile ilişkilerde kısır döngülere değil, tansiyonun düşmesi için çalıştıklarını belirtti.
Yunan ve Kıbrıs medyası AB liderler zirvesinde Türkiye ile ilgili alınan aşamalı yaptırım kararını “zayıf ve başarısız” ifadeleriyle eleştirdi. Yunan Kathimerini gazetesi, AB zirvesini, “şark pazarında bir gece gibiydi” sözleriyle değerlendirdi. Alınan kararların Yunanistan Başbakanı Kiryakos Mitsotakis’i de hayal kırıklığına uğrattığını ileri sürüldü.
Zirveden çıkan sonucu yaptığı açıklamada değerlendiren Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da “Hakkımızın teslim edilmesi gerekiyor. Zira şu anda Avrupa Birliği üyesi ülkelerin Türkiye’ye vermeleri gereken birçok haklar var” diyen Erdoğan, “Avrupa Birliği üyesi ülkeler içerisinde aklıselim sahibi ülkeler burada olumlu tavırlar ortaya koyarak, bu oyunu boşa çıkardılar” ifadesini kullandı (5).
AB Neden Geçerli Yaptırım Kararı Alamadı ?
Genel olarak Türkiye’ye karşı ambargo uygulamak kolay değildir. Çünkü Türkiye, Avrupa için vazgeçilmez bir öneme sahip. Buna inanan ülke sayısı da (Almanya, İtalya, İspanya gibi) fazladır. Almanya dönem başkanlığında Türkiye’ye karşı bir uygulamaya sıcak bakmıyordu. Çünkü en sonunda Almanya’nın yönetiminde bir uygulamanın kararı olacaktı.
Bu yüzden de Almanya çekingen davranmıştır. ABD’deki gelişmelerde Trump sonrası Amerika’nın Türkiye politikası henüz belirlenmiş değildir. Mart ayına kadar yeni Amerikan Başkanı’na Türkiye politikasını belirleme şansı verilmiş oldu. Bu son derece önemlidir. Çünkü Brüksel, Türkiye politikasını Washington ile birlikte şekillendirmek istiyor.
Sonuç Olarak;
Zirve başlamadan bir gün önce Reuters ajansına sızdırılan bilgilere bakılırsa AB Türkiye’ye yaptırımların kapsamını genişletecek, mali yardımların durdurulmasından, üst düzey temasların kesilmesine kadar bir dizi karar daha önce alınmıştı. Şimdi doğrudan sondaj çalışmasına katılanlara yönelik yaptırımların kapsamının genişletileceğinden söz ediliyor. Ancak sondaj kararını veren hükümet yetkililerine karşı neler yapılacağı henüz telaffuz edilmiyordu.
Denilebilir ki; Aralık 2020’de Türkiye’ye dair alınan yaptırım kararları Türkiye-AB ilişkilerinde adeta 16 yıl önce yapılan 2004’deki zirve öncesine gitme anlamına geliyor. Gelişmeler, uzun bir süredir zaten duraklama evresinde bulunan Türkiye-AB ilişkilerinin bu son zirve ile birlikte gerileme evresine girdiğini gösteriyor. AB’nin karar verici ülkeleri bundan sonra Türkiye’ye “müzakere” başlığı altında verdikleri tavizleri, ayrıcalıkları birer birer geri almanın yollarını arayacaklar.
Türkiye’nin izlemiş olduğu yayılmacı dış politika ellerindeki en önemli kozdur. Türkiye ile ekonomik çıkarları nedeniyle ilişkileri koparma niyetinde olmayan Almanya gibi ülkeler buna rağmen ilişkilerin daha fazla gerilmemesi için çabalamaya devam edecekler. Ancak, toplamda süreci çok fazla değiştiremeyecekleri bugünden görülebiliyor.
Genel olarak dünyada sertleşen emperyalist paylaşım mücadelesi, bu mücadelede Erdoğan’ın izlediği politikalar ve AB içinde artan çelişkiler Türkiye gibi bir ülkenin AB’ye tam üyeliğini bir seçenek olmaktan çıkarmıştır. Dolayısıyla bundan sonra asıl olarak tehdit ve şantajlarla, tıpkı “gümrük birliği”nde olduğu gibi AB’nin çıkarlarının belirleyici olduğu bir “özel ilişki” gündeme gelecektir. Tüm bu noktalar dikkate alındığında, Türkiye’ye yönelik ağır AB yaptırımlarının kağıt üzerinde kalması kuvvetle muhtemeldir.
Bölgede Rusya ve Çin’in yeniden dirilişi, Avrupa ve Amerika gündemindeki önemli güvenlik endişeleri olmaya devam ederken, Türkiye’ye ağır yaptırımlar çağrısı hem AB hem de ABD için mantıksızdır. Bunun yerine, AB, Doğu Akdeniz’de Türkiye ile Yunanistan arasındaki gerilimin iki taraf arasındaki bir denizcilik anlaşmazlığından kaynaklandığını ve Birliğin deniz yetki alanları üzerinde yargı yetkisi olmadığını kabul etmelidir.
Bu gerçeklere dayanarak, bir AB aday ülkesi olan Türkiye’ye şantaj yapmak için yaptırımların araçsallaştırılması olmadan, Birliğin saygın ve şerefli temel ilkelerine dayanan tarafsız bir AB duruşunu devam ettirmelidir. Ülkemizle diyalog ve temas yönünde çaba gösteren Dönem Başkanı dahil birçok AB ülkesi olsa da, bir-iki ülkenin dar siyasi hesapları nedeniyle Türkiye-AB ilişkilerinde henüz pozitif gündem yaratılamamış ve AB hiçbir yararı olmayan kısıtlayıcı önlem alma arayışından çıkamamıştır. AB dürüst arabulucu rolünü üstlenmeli; ilkeli, stratejik ve aklıselimle davranmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
- https://tr.sputniknews.com/turkiye/202012111043382151-disisleri-bakanligindan-ab-zirvesine-iliskin-aciklama/
- https://www.aa.com.tr/en/analysis/analysis-what-can-turkey-expect-ahead-of-critical-eu-leaders-summit/2072272
- http://www.mfa.gov.tr/no_-319_-10-11-aralik-ab-devlet-ve-hukumet-baskanlari-zirvesi-sonuclari-hk.tr.mfa
- https://www.dw.com/tr/abden-t%C3%BCrkiyeye-a%C5%9Famal%C4%B1-yapt%C4%B1r%C4%B1m-karar%C4%B1/a-55901377
- https://www.dw.com/tr/merkel-yeni-yapt%C4%B1r%C4%B1mlar-ihtimal-d%C4%B1%C5%9F%C4%B1-de%C4%9Fil/a-55908419
