Deniz alanlarının hukuki bir statüye kavuşturulmasına konusunda atılan ilk somut adım 28 Nisan 1958 tarihinde düzenlenen Cenevre Deniz Hukuku Konferansı’dır. Cenevre’de gerçekleştirilen I. Deniz Hukuku Konferansı sonucunda, “Karasuları ve Bitişik Bölge Konvansiyonu”, “Açık Deniz Konvansiyonu”, “Kıta Sahanlığı Konvansiyonu” ve “Balıkçılık ve Açık Denizlerin Canlı Kaynaklarının Korunmasına Dair Konvansiyon (MEB)” kabul edilmiştir (Acer ve Kaya, 2018: 148).
I. Deniz Hukuku Konferansı’nda “karasuları” ve “balıkçılık” özelinde pek çok konunun çözüme kavuşturulamaması sebebiyle 1960 yılında II. Deniz Hukuku Konferansı toplanmış ancak herhangi bir çözüm bulunamadan Konferans dağılmıştır (Pazarcı, 2015: 255).
1973 yılında görüşmeleri başlayan III. Deniz Hukuku Konferansı 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ile sona ermiştir. Anlaşma, 1994 yılında kabul edilip 1996 yılında yürürlüğe girerek literatüre “Münhasır Ekonomik Bölge”, “Arkeolojik Bitişik Bölge”, ‘Deniz Hukuku Mahkemesi’ gibi kavramları getirmiştir (Pazarcı, 2015: 256).
Karasuları
Ortaya çıkışı itibarıyla yetki alanları içerisinde en eski geçmişe sahip alan karasularıdır. Gelgit zamanlarındaki en düşük su seviyesinden başlayarak esas hattan itibaren 6-12 mil arasından kabul edilen genişlikteki sular karasuları olup devletin ülkesel egemenliği altında bulunan alanlardır (Pazarcı, 2015: 262).
Zaman içerisinde mesafe olarak değişikliğe uğramakla birlikte 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ile kesinleştirilmiş olup Sözleşmenin “Karasuları ve Bitişik Bölge” başlıklı bölümünün 3. maddesinde; “Her devlet karasularının genişliğini tespit etme hakkına sahiptir; bu genişlik işbu Sözleşmeye göre tespit edilen esas hatlardan itibaren 12 deniz milini geçemez.” şeklinde hükme bağlanmıştır.
Birleşmiş Milletler sözleşme ile devletlere 12 mile kadar karasularına sahip olma ve bu karasuları üzerinde egemenlik yetkisini kullanabilme hakkını tanımıştır. Ancak Sözleşmenin 300. maddesine göre “Taraf Devletler işbu sözleşme hükümleri uyarınca üstlendikleri yükümlülükleri iyi niyetle yerine getirmeli ve işbu sözleşmede tanınan hakları, yetkileri ve serbestileri hakkın kötüye kullanılmasını oluşturmayacak biçimde kullanmalıdırlar.” (Birleşmiş Milletler, 2001: ss.2-42).
Yani karasularının 12 mil olarak belirlenmesi devletin mutlak ve kesin bir hakkı olmayıp yetki alanının bir başka devlet ile çakışması durumunda hakkaniyet ilkesi dâhilinde belirlenmesi gerektiği gerek sözleşme metninde gerekse Uluslararası Adalet Divanı’nın İngiltere ve Norveç arasındaki Balıkçılık Davası’na ilişkin 1951 tarihli kararında ve İngiltere ve İzlanda arasındaki Balıkçılık Davası’na ilişkin 1974 yılındaki kararında belirtilmiştir.
Söz konusu kararlar, deniz alanlarının sınırlandırılmasının sadece kıyı ülkesinin yalnızca kendi iradesine bağlı olmadığını ve 3. taraflar bakımından doğurduğu sonuçlar sebebiyle uluslararası hukuku da ilgilendirdiğini hükme bağlamıştır (Pazarcı, 2015: 262).
Bitişik Bölge
Karasularının ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren en fazla 24 mil genişliğinde bir alan olan bitişik bölge karasularının en çok 12 mil genişlikte olması durumunda en fazla 12 mil olarak hesaplanabilecektir. Bir devletin Bitişik Bölge’ye sahip olabilmesi ilana bağlı bir durumdur.
Teamül olarak sadece su tabakası üzerinde yetkiler veren bitişik bölge ilanı gümrük, maliye, sağlık ve göç konularında kıyı devlete yetkiler verebilmektedir (Balcıoğlu, 2016: 5).
Kıta Sahanlığı
Özü itibarıyla jeolojik bir kavram olan kıta sahanlığı bir kara ülkesinin denizin altında uzanan doğal parçalarına verilen isimdir (Acer ve Kaya, 2011: s. 211). 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi’ne göre kıta sahanlığı deniz yüzeyi ile deniz tabanı arasındaki derinliğin 200 metre olduğu alandır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, kıta sahanlığının deniz derinliğinin 200 metre olduğu noktaya kadar esas alınmasıdır. Karasuları veya bitişik bölgedeki gibi esas hat değil deniz derinliği baz alınmaktadır.
Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi’ne göre, kıyı devletinin, derinliğin 200 metreden fazla olduğu alanlardaki doğal kaynakları işletebilmesi durumunda söz konusu derinliğin değil işletilebilme ölçütünün temel alınabileceği belirtilmiştir (Acer ve Kaya, 2018: s. 170). Ancak, hem doğal uzantının 200 mili geçtiği durumda hem de işletilebilme ölçütünün baz alındığı durumda kıta sahanlığı toplamda 350 milden ya da 2500 m eş derinlik çizgisinden itibaren 100 milden fazla olamayacaktır (Balcıoğlu, 2016: 10).
Kıta Sahanlığı kavramının sınırlarının belirlenmesine katkıda bulunan bir başka kaynak da Uluslararası Adalet Divanı kararlarıdır. Divan’ın 1696 yılında Hollanda, Danimarka ve Federal Almanya arasındaki Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları kararında, kıta sahanlığı kavramının temelinde, kıyı devletinin ülkesinin denizin altındaki doğal uzantısı olma koşulu yatmaktadır (Pazarcı, 2015: 283).
III. Deniz Hukuku Konferansı sonunda ortaya çıkan Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi‘nin 76. Maddesine göre, “Sahildar bir devletin kıta sahanlığı, karasularının ötesinde kıta kenarının dış eşiğine kadar veya bu eşik daha az bir mesafede ise, karasularının ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren 200 deniz mili mesafeye olan kısımda, bu devletin kara ülkesinin doğal uzantısının bütünündeki denizaltı alanlarının deniz yatağı ve toprak altlarını içerir.“ tanımı yapılmıştır.
Sözleşmenin 77 ve 82. maddesine göre ise, kıyı devleti kıta sahanlığı yetki alanındaki doğal kaynaklar üzerinde münhasıran egemenlik haklarını kullanabilir (Birleşmiş Milletler, 2011: ss.26-28). Sözleşmeye göre, kıta sahanlığı kıyı devletinin doğal olarak sahip olduğu yetki alanıdır; bu yetki alanında doğal kaynakları araştırma ve işletme ve bu amaçla yapay ada ve tesis kurma hakkına sahiptir (Balcıoğlu, 2016: 12). Kıyı devleti herhangi bir ilana gerek duyulmaksızın bu haklardan yararlanabilir.
Bu durum, Uluslararası Adalet Divanı’nın 1969 tarihli Kuzey Denizi Kıta Sahanlığı Davaları kararında da belirtilmiş olup, kıyı devletinin Kıta sahanlığı üzerindeki haklarının ipso facto (fiilen) ve ab initio (başlangıçtan beri) olduğu hükme bağlanmıştır (Pazarcı, 2015: 284). Yani bir devletin kıta sahanlığı, onun bu yetki alanını ilanından bağımsız olarak en tabii hakkı ve ayrılmaz bir parçası konumundadır.
Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin 83. Maddesinde sahilleri bitişik ve karşı karşıya bulunan devletlerin kıta sahanlığının belirlenmesinde hakkaniyete uygun olarak ve bir anlaşma ile sınırların belirlenmesi gerekliliğini belirtmiştir.
Gerek mahkeme kararlarında gerekse fiili durumlarda da kıta sahanlığı sınırlarının ex aequo et bono (hakça ilkeler) gereğince saptanması gerektiği belirtilmiş olup bu hakça ilkeler genellikle jeolojik ögeler, coğrafi bölgeler, bölgede saptanmış başka sınırların varlığı, devletin yaşamsal çıkarları, bölgede ortak petrol yatağı varlığı ve tarihsel hakların varlığı olarak ifade edilmiştir (Pazarcı, 2015: 286).
Münhasır Ekonomik Bölge
Münhasır Ekonomik Bölge, bir kıyı devletinin karasuları esas çizgisinden başlayarak 200 mile kadar varan ve karasuları dışında kalan su tabakası ile deniz yatağı ve onun toprak altında bu kıyı devletine münhasır haklar ve yetkiler tanınan deniz alanıdır (Pazarcı, 2015: 286). Buradaki tanımdan yola çıkarak, söz konusu yetki alanının esas çizgiden itibaren en fazla 200 mile kadar uzanabilen ve karasuları bittiği noktadan başlayan bir bölge olduğu yorumuna varılabilir.
1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi kapsamında kabul edilen münhasır ekonomik bölge alanı özel bir hukuki rejime tabi olup bölge üzerinde hem kıyı devletinin hem de diğer devletlerin hak ve yetkilerinin bulunduğu sözleşmenin V. bölümünde düzenlenmiştir.
Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, Münhasır Ekonomik Bölgedeki kıyı devletinin hak ve yetkilerini 56. Madde kapsamında düzenleyerek kıyı devletine deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yatağında ve toprak altındaki canlı ve cansız doğal kaynaklar üzerinde araştırma, işletim, muhafaza ve yönetim hakkı vermektedir. Ancak Sözleşme yine aynı maddede, bu hak ve yetki kullanımında, diğer devletlerin hak ve yükümlülüklerine gereken özenin gösterilmesine de dikkat çekmiştir.
Ayrıca Sözleşme diğer devletlerin hak ve yetkilerini 58. Madde kapsamında düzenleyerek, kıyıdaş devletin ilan etmiş olduğu Münhasır Ekonomik Bölge üzerinde 3. taraflara seyrüsefer serbestisi ve uçuş serbestisi ile denizaltı kabloları ve petrol boruları döşeme yetkisi bırakmıştır (Birleşmiş Milletler, 2001:18).
Hem kıta sahanlığının hem de Münhasır Ekonomik Bölge’nin esas hattan itibaren 200 mil mesafeye uzanması sebebiyle çakışan alanlar olabilmekte ve bu bölgeler kavramsal açıdan da karıştırılabilmektelerdir. Ancak aralarında çok önemli bir fark vardır: Kıta sahanlığı, coğrafi olarak kıyı ülkesinin parçası olan ve dolayısıyla kıyı ülkesinin doğal ve ayrılmaz egemenlik alanı içerisinde yer alan ve gerektiğinde 350 mile kadar genişleyebilen bir bölgedir.
Münhasır Ekonomik Bölge ise, hak ve yetkilerin ilana bağlı olduğu ve en fazla 200 mil genişliğinde bulunan, kıyı devletinin egemenliği altında olmayan ama sadece doğal kaynaklar Münhasır Ekonomik Bölge konusunda münhasır yetkilerin verildiği bir alandır.
Sonuç olarak, kıta sahanlığında hak kendiliğinden var olup egemenlik ilkesinin ayrılmaz bir parçası iken Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ilana dayanan ve kıyı devletine belirli bir derinliğe kadar yetki tanıyan bir alandır.
Türkiye’nin Deniz Yetki Alanları
Türkiye’nin karasuları genişliği Ege Denizi’nde 6 mil, Karadeniz ve Akdeniz’de 12 mildir. Karadeniz’de kıta sahanlığının belirlenmesine dair ilk anlaşma Türkiye ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği arasında 23 Haziran 1978’de Moskova’da imzalanan Ukrayna, Rusya Federasyonu ve Gürcistan’ın sonrasında halef olduğu “Karadeniz’de Kıta Sahanlığı Sınırlandırması” anlaşmasıdır.
Daha sonra bu anlaşmaya yapılan ekler ile kıta sahanlığı sınırının aynı zamanda Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi sınırı olarak da kabul edilmesine karar verilmiştir. Türkiye’nin, ne 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi’ne ne de 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’ne taraf olduğunu belirtmek gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Doğu Akdeniz’de Yetki Alanları ve Enerji Kaynakları Çerçevesinde Türkiye’nin Enerji Güvenliği / Güvenlik Bilimleri Dergisi, Mayıs 2019